Edebiyat İncelemeleriyle Türkiye’deki “Yeşil Edebiyat Kanonu”nun Sınırlarını Yeniden Düşünmek

Özet

Küresel ısınma ve çevre politikalarının tartışılageldiği bir zamanda ekoeleştiri güncelliğini korur. Son yıllarda ekoeleştirel perspektifle Türk yazınına yaklaşan edebiyat incelemelerinin sayısı artmıştır. Bu edebî incelemeler yoluyla "yeşil edebiyat kanonu"nun hangi özellikleri ile inşa edildiğini yorumlamak mümkündür. Edebiyat metinlerinin ekolojik bağlamı ile beraber araştırmacıların ekoeleştiriyi alımlama biçimleri de bu kanonun niteliğinde belirleyicidir. Doğa el değmemiş cennet imgelemine yaklaşan bir tablo gibi sadece mekân değildir. Artık sanayileşme sonrası insan eliyle değiştirilmiş, tahrip edilmiş yönü göz ardı edilemez. İşte bu durum pastoral ile eko-yazını birbirinden ayırmak gerekliliğini doğurmuştur. İnsan eliyle üretilmiş bir metinde insan dışı canlıların ve doğanın yalnızca insana has duyguların betimlenmesinde birer metafor olarak kullanılması da ekoeleştirinin ele aldığı konulardandır. Hayvanların sömürülmesi hayvan çalışmalarının da katıldığı tartışmalarla temsil meselesi geniş ölçekli değerlendirilmiştir. Dünya edebiyatına dair incelemelerde eko-yazın, post-hümanist anlayışa yaklaşan içeriklere yoğunlaşır. Buna göre eko-yazın insanın doğayı tahrip etmesinin ve diğer canlılara hükmetmesinin eleştirisini içermekle birlikte; insanın kurtarıcı özne konumundan sıyrılarak diğer canlılarla bütünleşmesini önemser. İnsan merkezciliğin aşılamadığı, ikili karşıtlıklara dayalı bir dil inşası yerine post-hümanist değerlerin benimsendiği bütünleştirici bir estetik dil gereklidir. Türkçede eko-yazın olarak değerlendirilebilecek eserlere dair incelemelerde ise post-hümanist mutabakat yoktur. Ekoeleştirel yönü ile ön plana çıkarılan kimi eserlerin dahi içeriğinde insan-merkezciliğin izleri görülebilmektedir. Bu çalışmada ekoeleştirel Türkçe edebiyata dair incelemeler tartışmaya açılacaktır. Edebiyat incelemeleri yoluyla yeşil edebiyata yüklenen anlamların ayırt edici yönlerinin hangi ölçütlerle inşa edildiği çözümlenecektir.

Referanslar

1. Altuğ, Fatih. “Deniz Gezgin’in Ağları: Ahraz ve YerKuşAğı’nda İnsandan Gayrısı.” Ecinniler 3 (Mayıs-Haziran 2020): 28-33.
2. Arnold, Jean, Lawrence Buell, Michael P. Cohen, Terrell Dixon, Elizabeth Dodd, Simon C.
3. Estok, Ursula K. Heise, et al. “Forum on Literatures of the Environment.” PMLA/Publications of the Modern Language Association of America 114, no. 5 (1999): 1089–1104. https://doi.org/10.2307/463468.
4. Bate, Jonathan. Romantic Ecology: Wordsworth and the Environmental Tradition. London: Routledge Publishing, 1991.
5. Bulut, Dilek. “Çevre ve Edebiyat: Yeni Bir Yazın Kuramı Olarak Ekoeleştiri.” Littera 17 (2005): 83-84.
6. Carson, Rachel. Sessiz Bahar. Çeviren Çağatay Güler. Ankara: Palme Yayınları, 2004.
7. Crutzen, Paul J. ve Eugene Stoermer, “The Antropocene.” Global Change NewsLetter 41 (2000): 17-18.
8. Dindar, Gülşah. “Derin Ekoloji Hareketi ve Ekoeleştiri: Bir Garip Orhan Veli.”
9. Ekoeleştiri: Çevre ve Edebiyat içinde, editör Serpil Oppermann, 59-92. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2012.
10. Doğan, Süreyya. “Ekoeleştiri ve Buket Uzuner’in Romanları.” Kesit Akademi Dergisi 11 (Aralık 2017): 673-692.
11. Ergin, Meliz ve Özen Nergis Dolcerocca. “Edebiyatta Ekoeleştirel Yaklaşımlar: Ekoşiir ve Elif Sofya.” Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 36 (2016): 304-305.
12. Garrard, Greg. Ekoeleştiri: Ekoloji ve Çevre Üzerine Kültürel Tartışmalar. Çeviren Ertuğrul Genç. İstanbul: Kolektif Yayınevi, 2016.
13. Glotfelty, Cheryll ve Harold Fromm. The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology. Athens: The University of Georgia Press, 1996.
14. Gündoğan İbrişim, Deniz. “Lüferin Sızısı, İncirin Kederi: Sema Kaygusuz Metinlerinde Eko-Hikâye Anlatıcılığı, Ekolojik Keder ve Yas Üzerine Düşünceler.” Ecinniler 3, (Mayıs-Haziran 2020): 34-41.
15. Hamzaçebi, Ezgi. “İnsan Olmayanın Edebî Temsili: Yere Düşen Dualar ve Yeryüzü Hâlleri’ne Ekoeleştirel Bir Yaklaşım.” Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2017.
16. Hamzaçebi, Ezgi. “Hayatın Gailesi, Edebiyatın Mucizesi.” Ecinniler 3 (Mayıs-Haziran 2020): 21.
17. Halikarnas Balıkçısı, Aganta Burina Burinata. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1997.
18. Hazer, Gülsemin. “Doğa Şiirinden Eko-Şiire: Şiirde Ekolojik İçerik ve Salâh Birsel’in Bir Şiiri Üzerine Çözümleme.” TÜRÜK: Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 26 (2021): 27-46.
19. Heise, Ursula K. “Science and Ecocriticism.” American Book Review 18.5 (July-August 1997): 4.
20. Kanık, Orhan Veli. “Hürriyete Doğru.” Bütün Şiirleri içinde, 117. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
21. Kemal, Yaşar. Deniz Küstü. İstanbul: Adam Yayınevi, 1997.
22. McHugh, Susan. “Edebiyatta Hayvan Araştırmaları: Bir mi Birden Fazla mı?” Çevirenler Ece Alparslan ve Cevat Sucu. Nesir: Edebiyat Araştırmaları Dergisi 1 (2021): 161-176.
23. Meeker, Joseph. The Comedy of Survival: Studies in Literary Ecology. Tuscon: Arizona University Publishing, 1997.
24. Næss, Arne. “Shallow and the Deep, Long-Range Ecology Movement. A Summary.” Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy 16 (1973): 95-100.
25. Næss, Arne. “Derin Ekolojinin Temelleri.” Derin Ekoloji içinde, derleyen Günseli Tamkoç, 9-17. İzmir: Ege Yayıncılık, 1994.
26. Oppermann, Serpil. Ekoeleştiri: Çevre ve Edebiyat. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2012.
27. Özdağ, Ufuk. Çevreci Eleştiriye Giriş. Ankara: Ürün Yayınları, 2017.
28. Rueckert, William. “Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism.” Iowa Review 9, no.1 (1978): 107-108.
29. Slovic, Scott. “Letter.” Publication of the Modern Language Association (PMLA) 114, (5) (1999): 1102-1103.
30. Sofya, Elif. Dik Âlâ. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
31. Sofya, Elif. “Cin Soruşturma: Ekoloji ve Yazın-Elif Sofya.” Cinayşe 14 (2015): 31.
32. Thoreau, Henry David. Walden: Ormanda Yaşam. Çeviren Aykut Örküp. İstanbul: Zeplin Yayınevi, 2014.
33. Tiftik, Sevcan. “Oueeresk Ekoloji Anlatısı: Yüzünde Bir Yer.” K24. Erişim 10 Ocak 2024. https://t24.com.tr/k24/yazi/queeresk-ekoloji-anlatisi-yuzunde-bir-yer,2076.
34. Uzuner, Buket. İstanbullular. İstanbul: Everest Yayınları, 2007.
35. Uzuner, Buket. Uyumsuz Defne Kaman’ın Maceraları: Su. İstanbul: Everest Yayınları, 2013.
36. Ünser, Halil İbrahim. “Derin Ekoloji Akımının Türk Edebiyatına Etkileri.” The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS) 7, (2) (2022): 127-147.
37. Yavuz, Menekşe ve Didem Ardalı Büyükarman. “Yaşar Kemal’in Deniz Küstü İsimli Romanına Ekoeleştirel Bir Yaklaşım.” RumeliDE: Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 21 (2020): 267-279.
38. Yavuz, Yasin. “Edebiyat ve Ekoeleştiri: Latife Tekin’in Manves City ve Sürüklenme Adlı Romanları.” Edebî Eleştiri Dergisi: Eleştiri Kuramları Özel Sayısı 3/3, (2019): 245-259.
39. Yeşil, Fatma. “Elif Sofya Şiirinde Ekoeleştirel Tavırlar.” Ecinniler: Ekolojik Edebiyat Mümkün Mü? 3 (Mayıs-Haziran 2020): 68-75.