İhtiras Değil Hars: Geç Osmanlı'dan Erken Cumhuriyet'e Şahsiyet Kavramının Dönüşümü
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15261067Anahtar Kelimeler:
Şahsiyet, ferdiyet, milliyetçilik, kimlik, özerklik, edebî moderniteÖzet
Bu makalenin amacı, geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet döneminde şahsiyet kavramının Osmanlı-Türk edebiyatının modernleşme süreci içindeki gelişimini, dönüşümünü ve konumunu tayin etmektir. 1860’lardan 1930’lara uzanan süreçte Osmanlı’da özerklik tartışmaları, kimlik arayışları, ulus-devletleşme ve millîleşme paradigmaları edebiyatın sınırlarını da belirlemiştir. Gazeteci/yazar ayrımının keskin olmadığı bu dönemde süreli yayınlar bu görüşleri dile getirmenin ve kamuoyuyla paylaşmanın en büyük aracına dönüşmüştür. Bir kavram olarak şahsiyetin ve şahsiyetçilikin tarihsel, edebî ve siyasi boyutları incelenerek bu kavramın Osmanlı bağlamındaki özgün gelişimi ortaya konulmuştur. Makale, şahsiyet kavramının Osmanlı’daki dönüşümünü 19. yüzyılın ortalarından itibaren Tanzimat, II. Meşrutiyet ve erken Cumhuriyet dönemlerindeki sosyal ve siyasi değişimlerle paralel olarak ele almaktadır. Bu süreçte özellikle 1900’lerden itibaren kavramın daha sık kullanılmaya başlandığı ve bunun da milliyetçi paradigmalarla paralel bir gelişim gösterdiği görülmektedir. Şahsiyet kavramının sadece entelektüel bir tartışma konusu olmadığı, aynı zamanda toplumsal ve siyasi değişimlerin bir yansıması olduğu vurgulanmaktadır. Şahsiyet kavramının, Osmanlı modernleşmesinin önemli bir parçası olarak toplumsal, siyasal ve düşünsel değişimlerle iç içe geçtiği ve bu değişimleri etkilediği sonucuna varılmaktadır.
Referanslar
Adıvar, Halide Edip. “Şahsiyet.” Mektep Müzesi 9 (15 Teşrinievvel 1329/28 Ekim 1913): 258-261.
Adıvar, Halide Edip, “Şahsiyet.” Mektep Müzesi 10 (15 Teşrinisani 1329/28 Kasım 1913): 289-292.
Adıvar, Halide Edip, “Şahsiyet.” Mektep Müzesi 11 (10 Kanunuevvel 1329/ 23 Aralık 1913): 320-321.
Adıvar, Halide Edip, “Şahsiyet.” Mektep Müzesi 12 (1 Mart 1330/14 Mart 1914): 350-351.
Adıvar, Halide Edip. “Türkler ve Edebiyatları.” Mektep Müzesi 4 (10 Haziran 1329/23 Haziran 1913, 97-100.
Adıvar, Halide Edip. “Türkler ve Edebiyatları.” Mektep Müzesi 5 (1 Temmuz 1329/14 Temmuz 1913): 130-131.
Ağaoğlu, Ahmet. Üç Medeniyet. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2013.
Ahmed Şuayb. “Musahabe-i Edebiye.” Servet-i Fünûn 455 (18 Teşrinisani 1315/30 Kasım 1899): 194-197.
Altuğ, Fatih. “Namık Kemal’in Edebiyat Eleştirisinde Modernlik ve Öznellik.” Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2007.
Armağan, Yalçın. İmkânsız Özerklik. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
Atalay, Lemi. “1930’lu Yıllar Türkiyesi’nde Fert-Cemiyet Tartışmaları.” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 28 (Güz 2018): 183-212.
Bauman, Zygmunt. Modernlik ve Müphemlik. Çeviren İsmail Türkmen. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2003.
BOA, A.MKT.UM./ 164-34 [H-24-12-1270].
Coşkun, Nusret Safa. Millî Bir Edebiyat Yaratabilir Miyiz?. Hazırlayan Şaban Özdemir. Ankara: Çolpan Yayınları, 2019.
Dolcerocca, Özen Nergis and Hazal Bozyer. “The Stakes of ‘Imitation’: Debating Modern Poetics and National Identity in Late Ottoman Literature.” Middle Eastern Literatures (Kasım 2024): 1-19. https://doi.org/10.1080/1475262X.2024.2425645.
“Fecr-i Âti Encümen-i Edebîsi Beyannâmesi.” Servet-i Fünûn 977 (11 Şubat 1325/24 Şubat 1910): 225.
Heyd, Uriel. Türk Ulusçuluğunun Temelleri. Çeviren Kadir Günay. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
Kaplan, Ramazan. “Muallim Naci’nin Bir Trajedi Denemesi: Gazi Ertuğrul Bey.” İlmi Araştırmalar 7 (1999): 135-146.
Mignon, Laurent. “Bir Rasyonalistin Romantik İsyanı: Şair Evlenmesi.” Tiyatro Araştırmaları Dergisi 29 (Eylül 2010): 55-64. https://doi.org/10.1501/TAD_0000000239.
Namık Kemal. “Lisan-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir.” Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II içinde, hazırlayanlar Mehmet Kaplan, İnci Enginün ve Birol Emil, 183-192. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
Namık Kemal. “Ve şâvirhüm fi’l-emr.” Sürgünde Muhalefet: Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi 1 içinde, hazırlayan Alp Eren Topal, 67-73. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları, 2019.
Nermi, Mustafa. “İçtimai Ferdin İnkışafı ve Milliyetçilik.” Hayat 22 (26 Nisan 1927): 434-435.
Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
Parla, Taha. Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm. Hazırlayanlar Füsun Üstel ve Sabir Yücesoy. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
Sağlam, Serdar. “Ziya Gökalp.” Atatürk Ansiklopedisi. Erişim 15 Mart 2025, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ziya-gokalp-1876-1924/.
Şahin, İbrahim. “Türk Kavramının Soykütüğü.” Kavram Tarihi Çalışmaları içinde, editör Ahmet Şimşek, 235-305. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2025.
Şemsettin Sami. Resimli Kāmûs-ı Fransevî: Dictionnaire Français-Turc Illustré Cilt I: A–G. Hazırlayan Şerif Eskin. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2017.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2024.
Tevfik Fikret. “Musahabe-i Edebiye: Nazireperdazlık.” Servet-i Fünûn 263 (14 Mart 1312/27 Mart 1896): 34-35.
Vambery, Arminius. 19. Yüzyıl Türkiyesi ve Türk Modernleşmesi. Çevirenler Emre Özsoy ve Murat Çaylı. İstanbul: Selenge Yayınları, 2022.
Vardar, Sinan. “Geç Osmanlı Modernleşmesinde Ferd Kavramı ve Ferdiyetçilik Düşüncesi (1839-1918).” Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2023.
Williams, Raymond. Anahtar Sözcükler. Çeviren Savaş Kılıç. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
Ziya Gökalp, “An’ane ve Kaide.” Türkleşmek İslâmlaşmak Muâsırlaşmak. Ziya Gökalp Kitaplar 1’in içinde, hazırlayan Mustafa Koç, 53-56. İstanbul: YKY, 2019.
Ziya Gökalp. “Ahlak Buhranı.” Yeni Mecmua Yazıları içinde, hazırlayan Salim Çonoğlu, 44-51. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018.
Ziya Gökalp, “Eskiliğin Mukavemeti.” Genç Kalemler ve Türk Yurdu Yazıları içinde, hazırlayan Ali Duymaz, 50-56. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
Ziya Gökalp. “Ferdiyet ve Şahsiyet.” Yeni Mecmua Yazıları içinde, hazırlayan Salim Çonoğlu, 27-30. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018.
Ziya Gökalp. “Garba Doğru.” Türkçülüğün Esasları. Ziya Gökalp Kitaplar 1 içinde, hazırlayan Mustafa Koç, 202-210. İstanbul: YKY, 2019.
Ziya Gökalp. “İhtilat ve İçtima.” Yeni Mecmua Yazıları içinde, hazırlayan Salim Çonoğlu, 31-36. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018.
Ziya Gökalp, “Mefkûre.” Genç Kalemler ve Türk Yurdu Yazıları içinde, hazırlayan Ali Duymaz, 155-160. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
Ziya Gökalp. “Milli Zevk ve Tehzib Olunmuş Zevk.” Türkçülüğün Esasları. Ziya Gökalp Kitaplar 1 içinde, hazırlayan Mustafa Koç, 264-265. İstanbul: YKY, 2019.
Ziya Gökalp. “Şahsi Ahlak.” Yeni Mecmua Yazıları içinde, hazırlayan Salim Çonoğlu, 65-78. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018
Ziya Paşa. “Şiir ve İnşa.” Hürriyet 11 (7 Eylül 1868): 4-7.
Ziya Gökalp, “Tarihi Maddecilik ve İçtimai Mefkûrecilik.” Türkçülüğün Esasları, Ziya Gökalp Kitaplar 1 içinde, hazırlayan Mustafa Koç, 211-217. İstanbul: YKY, 2019.
Ziya Gökalp. “Türkçülük Nedir?” Türkçülüğün Esasları. Ziya Gökalp Kitaplar 1 içinde, hazırlayan Mustafa Koç, 181-185. İstanbul: YKY, 2019.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Nesir: Edebiyat Araştırmaları Dergisi
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
