Muâheze, Tenkîd ve Eleştirinin Geçişkenliğinde: Türk Edebiyatında Edebî Eleştirinin Başlangıç Metinleri

Özet

Nâmık Kemâl’in Tahrîb-i Harâbât ve Ta‘kîb adlı eserlerinin, geç Osmanlı-Türk edebî eleştirisinin ilk telif metinleri olarak değerlendirilmesi gerekliliği, Mizancı Murat ve Ahmet Hamdi Tanpınar gibi isimler tarafından vurgulanmış; zamanla bu görüş, modern Türk edebiyatı araştırmacıları arasında genel kabul görmüştür. Edebiyat metinlerine yönelme dikkatiyle tezkire geleneğinden ayrışan ve modern eleştirinin başlangıcı addedilen bu eserlerin birer eleştiri metni olarak bizatihi kendilerinin incelenmemiş olması, eleştirel düşüncenin kendi temellerini sorgulamakta geciktiği çelişkili bir suskunluk alanı üretir. Her iki metin, birer muâheze olarak sunulmalarının yanı sıra, eleştiri ve eleştirinin geç Osmanlı-Türk edebiyatındaki erken teamülleri olan tenkîd ve muâheze türleri arasında sergiledikleri geçişkenliklerle dikkat çeker. Harâbât karşısında Kemâl, bir taraftan eleştiriyi “bir eserin noksanlarının ifadesi, kusurlarının tanzimi” olarak görür ve zaman zaman metinden ziyâde yazarı hedef alan yönleriyle muâheze türüne yaklaşır, aynı zamanda sahte şiiri hakikisinden ayıran bir nâkkad konumuyla da tenkîd kavramının etimolojik kökeniyle uyumlu hareket eder. Öte yandan, muâhezeden önce eleştiri karşılığında kullandığı muhâkeme kavramı, yargılama, akıl yürütme ve hükmetme boyutlarıyla eleştirel yaklaşımını etkilemeye devam eder. Bu çalışma, eleştiri kavramının tarihsel gelişimini de göz önünde bulundurarak geç Osmanlı-Türk edebî alanında eleştirinin erken biçimlerini, onu adlandırma ve anlamlandırma sorunlarını söz konusu ilk telif eleştiri metinleri üzerinden tartışmayı amaçlamaktadır.